Voor God, koning en vaderland

Herman Hesse

Europa was als een grote vogel: om zich te bevrijden moest het ei, de wereld waarin het tot dan toe geleefd had, kapot en daartoe diende de Eerste Wereldoorlog. Dit waanzinnige maar aansprekende beeld komt van de bekende schrijver Herman Hesse.

Een van de meest opvallende dingen aan het begin van de Eerste Wereldoorlog is het enthousiasme waarmee duizenden van Europa’s meest vooraanstaande burgers de oorlog verwelkomden. Hele menigten gingen de straat op om de troepen die naar het front gingen ‘voor God, koning en vaderland’ toe te juichen. Waarom eigenlijk? Wat is de oorzaak van dit raadselachtige gedrag?

Eigenlijk zijn er twee dingen die opvallend zijn. Het ene is dat veel kunstenaars, wetenschappers, schrijvers en burgers de oorlog verwelkomden met enorme geestdrift. En dat waren zeker niet allemaal ijzervreters, maar gewone weldenkende mensen. Het andere is dat dit gedrag zo wijdverspreid is. Het gebeurt niet alleen in Duitsland, maar ook in Groot-Brittannië, Frankrijk, België, Rusland enz.

Het boek van Ewoud Kieft

De historicus Ewoud Kieft heeft daar een intrigerend boek over geschreven, ‘Oorlogsenthousiasme, Europa 1900 – 1918’. In dit boek onderzoekt hij de vraag waarom mensen zo makkelijk warm te krijgen zijn voor oorlogsvoering, niet alleen de ‘man van de straat’ maar ook ontwikkelde en creatieve mensen.

De psychiater Freud had ook zo z’n eigen kijk op de noodzakelijkheid van de oorlog. Volgens hem leed Europa aan verlies van levenslust. Het verzwakken van het geloof, het verlies van individualiteit door de opkomende industrialisatie en de toenemende schaalvergroting veroorzaakten volgens hem een ‘obsessie met verval’. De oorlog zou hiervoor dé oplossing bieden, immers ‘De oorlog dwingt ons weer om helden te zijn.’ In de moderne samenleving waren de mensen volgens Freud zo bang geworden om dood te gaan, dat ‘ze vergaten te leven.’ Eerlijk gezegd vind ik Freuds oplossing wel een erg paardemiddel. Misschien verzin je zoiets ook makkelijker in de veilige spreekkamer naast de divan dan in de loopgraven aan het front…

Sigmund Freud

Een andere, opmerkelijke beweging aan het begin van de 20^e eeuw waren de vele vormen van communevorming. Kunstenaars en filosofen gingen op zoek naar vormen van waarachtiger leven. Zij geloofden aan de ‘reinigende kracht van de oorlog’ die een oplossing moest bieden voor het verval van de naties, het verlies aan sociale samenhang en het gebrek aan bezieling in de kunsten.

Kunstenaars, schrijvers, filosofen, gewone mensen: ze hadden allemaal hun eigen beeld van de werkelijkheid en hun eigen droombeelden van wat de ‘reinigende oorlog’ wel niet voor goeds teweeg zou brengen. Adolf Hitler zou later in Mein Kampf als belangrijke les uit de Eerste Wereldoorlog concluderen: ‘In tijden van oorlog doet de werkelijkheid er niet meer toe.’ De verbeelding, hoe paranoïde en platvloers deze ook mocht zijn, was veel machtiger dan alle feitenkennis en genuanceerde inzichten bij elkaar.

Gruwelijk en huiveringwekkend maar misschien wel meer waar dan ons lief is...